Кыюлык һәм мәхәббәт белән төзелгән кала

«Мы счастливее очень многих

И, пожалуй, богов сильней:

Если землю творили боги,

Мы творим города на ней…» –

Александра Пахмутова һәм Николай Добронравов әлеге җырны 1960 елда бөтен илдән ТАССРның комсомол төзе­лешенә юл тоткан яшьләрнең омтылы­шы белән рухланып иҗат иткән. «Татарстан» хәбәрчеләре «Түбән Кама» исемле урын өчен кайчандыр тормышын яңабаштан башларга ку­рыкмаган кешеләр белән очрашты.

– «Без кая эләктек? Йа Хода, бу бит узган гасыр!» – отрядыбыз билгеләнгән урынга килгәч, мине шундый уйлар биләп алды. Тирә-якта кечкенә вагоннар гына тыр­паеп тора, ә калганы – кар каплаган басу-кырлар… Электр да, эчәргә яраклы су да, радио да, телевидение дә юк. Без әллә кайда еракта, тай­гада кебек идек, – дип искә ала Ра­фаил Глянц. 1961 елның гыйнва­рында ул Түбән Кама төзелешенә эшчеләрнең һәм белгечләрнең икенче дулкыны белән килә. Та­тарстанның нефть эшкәртү сәнә­гате үзәге төзелеше узган гасыр­ның 60 нчы елларында әнә шулай шып‑шыр буш кырда һәм хәзерге заман өчен гаҗәеп, акылдан язар­лык энтузиазм белән башлана.

Проект идеясе яхшы аңлашы­ла: 50 нче елларда ТАССРда нефть ятмаларын, шул исәптән, илдәге иң зурларның берсе булган Ро­машкино ятмасын үзләштерү дә, тулы куәтенә бара. Ә республикада аңа кадәр нефть эшкәртү сәнәгате, нефть химиясе бөтенләй юк иде. 1958 елда СССР Министрлар Со­веты Татарстан АССРның төньяк-көнчыгыш өлешендә Түбән Кама сәнәгать районы төзеләчәген бил­гели торган ике карар кабул итә. Аның үзәген алга таба эшкәртү өчен яраклы пластмасса, синтетик кау­чук һәм углеводород чималының яңа төрләрен чыгарачак завод – Европада иң эре нефть химиясе комплексы тәшкил итәргә тиеш була.

БЕРЕНЧЕЛӘРГӘ САЛЮТ!

«Мин яңа шәһәр төзергә кит­тем», – дип язган хатынына экска­ваторчы Иван Коршин. Ул үзе кебек 24 эшче белән, махсус техниканы чаналы трактор поездына төяп, 1960 елның 25 декабрендә Лени­ногорскидан юлга чыга. Кич белән беренче төзүчеләр Актүбә авылына килеп җитә. Ату тавышыннан кур­кып калган халык аларны каршы алырга чыга, баксаң, җирле аучы әлеге кунаклар хөрмәтенә мылтык­тан салют аткан икән. Алдагы елын Иван Коршин тулысынча диярлек экскаватор кабинасында үткәрә.

Марафон берничә ел дәвам итә. Булачак шәһәр берьюлы бөтен нәрсәгә мохтаҗлык тоя: төзелеш­не алып барырга кирәк, аның өчен материаллар, һәм бу тирәдә әсәре дә булмаган юллар зарур. Берва­кыт чистарту корылмалары өчен нигез чокырын тиз казыганга, «Татэнергострой» җитәкчесе Евгений Королёв бригадага бер банка спирт һәм 10 шешә аракы алып килә… һәм шунда ук яңа объектка озата. Иван Коршинның комлы вак таш катнашмасын КРАЗ белән БЕЛАЗ­ларга тиз төяү күнекмәсе алтын бәясенә тиң була. Бервакыт шофер­лар нигез чокыры казырга җибә­релгән Коршинны алмаштыручы экскаваторчының акрын эшләве ту­рында Евгений Королёвка зарлана. Җитәкче исә Коршинны кире кай­тарырга куша һәм экскаватор белән төяп алып кайтыр өчен «Кировец» кичке сәгать унда килеп тә җитә. Билгеләнгән пунктка ярты чакрым калгач, тагылма салулап, 46 тон­налы экскаватор платформадан юл читендәге үтеп булмаслык лайга оча. Куркынычсызлык техникасын төгәл үтәү Коршинны коткарып кала: ул «Кировец» кабинасында барган була. Ә экскаваторны тартып чыгару төн буена сузыла…

ЯУЛЫКЛЫ ГҮЗӘЛКӘЙЛӘР

«Гел егетләр генә. Мин патша кызы кебек вагонда яшим. Патша кызлары вагоннарда яшәми, ди­сезме? Алар күп нәрсәне югалта, дияр идем. Авыр, әмма күңелле яшибез», – дип яза көндәлегендә 1961 елда комсомол Зина Злат­ковская. Кызлар егет‑җилән белән иңгә‑иң торып эшли, вагоннарда яши. Бу вагоннар янәшәдәге барак­лар белән бергә Төзүчеләр бистәсе дип атала башлый. Торак биналар эчендә мичтән һәм ике катлы ка­раватлардан башка берни дә юк. Бистә һәм төзелеш базасы – бөтен дөнья шуннан гыйбарәт. Якында­гы авылга кадәр 5 чакрым барасы. Тирә‑якта үтеп булмаслык сазлы пычрак. Бар юаныч – күршеләрдән алган керосин лампасында китап уку яки кәрт сугу. Ипи хәтле ипине дә Чаллыдан китерәләр. Кайчагын­да ул шакырдап туңа – балта белән чабарга туры килә. Мондый шарт­ларда кәттәлек турында уйларга да түгел, тик ул еллардагы фото­сурәтләрдән безгә чын гүзәлләр карап тора, аларның күзләре шатлык, тормыш дәрте белән яна. Бу кызларга өчпочмаклы кыек яулык белән тупас эш киемнәре – комбинезоннар, свитер һәм эшче чалбарлары да искиткеч килешә. Аннары, 70 нче елларга таба, би­редә беренче чәчтарашханә, тегү остаханәсе, кием кибете пәйда бу­лачак, ә әлегә җылы су белән юыну да – зур бәхет.

– Кызлар, чыгыгыз, су алып киләләр! – бу чакыруга чиләк, чәйнек, кәстрүлләрне күтәреп, шунда ук чыгып йөгерергә кирәк. Актүбә тирәсендә эчәргә яраклы су түгел, гомумән, бернинди су да булмый. Аны 9 чакрым читтәге Кызыл Чишмә авылыннан трак­тор китерә. Су ташучы трактор көн буе йөреп тора. Су һәркемгә дә җитсен өчен, мондагы халык торба кисәкләреннән ябыштырып ясаган савытларны әллә ничә тап­кыр тутырырга туры килә.

ЦИВИЛИЗАЦИЯСЕЗ АЛГАРЫШ

Татарстанда Түбән Кама дигән кала төзелүе турында хәбәр бөтен ил буйлап тарала. Күпләр өчен зур төзелеш торак, азык‑төлек һәм товарлар белән яхшы тәэмин итүне, һөнәри үсеш мөмкинлеклә­ре дигәнне аңлата. Сугыш кичкән һәм аның тәэсирләреннән әле яңа гына зур тырышлык белән арынып килгән кешеләр өчен зур төзелеш тотрыклы тормыш дигәнне дә бел­дерә. Актүбәдәге бистә һәм тирә-юньдәге авыллар төзелештә хезмәт куючы меңләгән кеше белән бик тиз тула. Аз‑маз мөмкинлек булган бөтен җирдә, хәтта кул ас­тындагы төзелеш материалла­рыннан әмәлләнгән алачыкларда да яшиләр. 1963 елда төзелешкә «Татэнергострой» идарәсе төзү­челәре җитәкчесе Евгений Королёв һәм «Түбән Кама Нефтехим» оеш­масының булачак директоры Нико­лай Лемаев килә һәм алар процесс­ны үз кулларына ала. Ләкин галәмәт зур проектны гамәлгә ашыручылар бу вакытка кадәр үзләрен үзләре кайгыртып гомер кичерә. Иң якын хакимият органнары, район советы, партия райкомы, район башкарма комитеты Яр Чаллыда урнашкан. Шунда ук Круглое поле станция­сенә, материаллар да китерелә, ан­нан аларны йөк машиналарында стройбазага ташыйлар.

АЛГА ҺӘМ БЕРНИГӘ КАРАМАСТАН

Проектны «Лениногорскнеф­тестрой» тресты алып бара. Аннан килгән күрсәтмәләр кайчак төзе­лештәге бурычлар белән бөтенләй ярашмый. 1962 елның язында хезмәт җитештерүчәнлеге күрсәт­кечләрен яхшырту максатыннан 300 кешене кыскартырга дигән боерык килә. 46 нчы төзелеш-мон­таж берләшмәсе җитәкчесе Иван Точилин, бу хәлнең мәгънәсезле­генә ачуы чыгып, иң кыйммәтле хезмәткәрләр – механизаторларны эштән җибәрү турында боерык­ка кул куя. 1 май бәйрәменә туры килә бу. Механизаторлар туп‑туры Алабугага, КГБ бүлекчәсенә барып, Бөтендөнья хезмәт көнендә юга­ры тәҗрибәле 300 белгечне эш­сез калдырган Точилинны хокук саклау органнары тарафыннан күз уңында тотуларын сорыйлар. Тиздән төзелешкә килгән комиссия Иван Точилинны вазыйфасыннан куар өчен җитәрлек хокук бозу­лар таба. Шулай итеп, 46 нчы тө­зелеш-монтаж идарәсен 28 яшьлек Рафаил Глянц җитәкли башлый. Шул ук елны ул беренче сынавын уза: 1 сентябрьдә шәһәрнең бе­ренче бинасын – 1 нче мәктәбен кулланылышка тапшыра. Соңрак Рафаил Григорьевич «Түбән Кама Нефтехим» директорының граж­данлык төзелеше өчен җаваплы урынбасары булачак. Түбән Кама шәһәрендәге торак һәм социаль объектларның күп өлеше аның җитәкчелегендә төзелә.

ТОРМЫШ ҺӘМ ҮЛЕМ МӘКТӘБЕ

Киң урамнар, күп катлы йортлар, парклар һәм скверлар – булачак Түбән Каманы 1955 елда Гидроло­гик экспедиция инженерлары Ала­бугадагы студент-практикантларга әнә шулай тасвирлый. Искиткеч матур һәм кызыктыргыч картина күзаллана. Шул кадәр ямьле ки, студентларның берсе – Владимир Власов, физика укытучысы дипло­мын алгач, төш-хыялдагы шәһәргә юл тота. Әмма анда 1964 елда гына төпләнә ала ул. Һәм шунда ук үзе хезмәт куячак 2 нче номерлы мәктәп төзелешенә эләгә. «Мәга­риф бүлегеннән куратор булыр­сың», – диләр аңа, төзелешнең ге­нераль планын тоттырып. Июнь ае үтеп бара. Июль аенда инде Владимир Власов, мондый темп­лар белән эшләгәндә, мәктәпне сентябрьгә тапшырып булмаячагын аңлый. Евгений Королёвка кадәр керә. Тегесе хәлне төшенә, төзелеш ике сменада бара башлый. Августта исә өчәр сменалы эш оештырыла. Бу вакытта физика укытучысы рес­публика буйлап парталар, мебель, җиһазлар эзләп йөри. Мәктәпне ва­кытында тапшыралар. Ә Владимир Власовка торак бирелә – кечкенә кухнясы һәм душы булган 4 квад­рат метрлы каравылчы бүлмәсе. Ул анда хатыны һәм ике баласы белән яши башлый. Тиздән идән астында су тула торган чокыр булуы ачыклана. Кыш буе – юешлек, дым­лы ис. Власовларның кече улы сал­кын тидерә. Малайны коткарып кала алмыйлар… Берничә елдан соң, тормышларына яңа мәгънә би­реп, кызлары туа. Власовлар гаилә­се – Түбән Камага бар гомерләрен багышлап, шәһәр үсешенә күп ты­рышлык салган затлар. Владимир Федорович тәрбияләгән укучылар хәзер Мәскәү, Санкт-Петербург, Киев фәнни-тикшеренү институт­ларында эшли. Аңа, Татарстанның атказанган укытучысы һәм Түбән Кама шәһәренең мактаулы гражда­нына, хәзер 84 яшь. Ә укучылары килә дә килә…

АФАНАС КЫЗЫ

– Әгәр мин Роза Зариповна яны­на кайтмасам, ул миннән аерылып китәчәк! – Афанас хастаханәсе­нең баш табибы Фатыйх Хәйбул­лин яшь Валентинага әнә шулай дип белдерә, Казан дәүләт меди­цина университетын кызыл дип­лом белән тәмамлаган кыз авы­руларны кабул итү бүлекчәсенең бусагасын атлап керүгә. Хастаханә Төзүчеләр бистәсеннән берничә чакрым ераклыкта урнашкан була. Кыз бирегә юллама буенча килә, беренчел карау-тикшерү һәм операция бүлмәләре булган яңа иркен бина күрергә өметләнә. Ә чынлыкта баракка килеп чыга, пациентларны әнә шунда кабул итәләр һәм 30 авыруга исәпләнгән стационар да шунда урнашкан икән. 1961 ел үтеп бара. Үзәк ра­йон хастаханәсе («Түбән Кама Неф­техим» медсанчасте) ачылышына кадәр 6 ел бар әле. Хастаханәнең «ашыгыч ярдәме» булып ат җиккән Ваня абый эшли. Шәфкать туташ­ларының тәҗрибәсе зур, барысы да яхшы булачак, дип, Валентинаны ышандырып, Фатыйх Миңлебай улы терапевт хатыны янына чират­тагы ялга кузгала. Якын-тирәдәге берничә авылга, ә хәзер әле яңа бистәгә дә хезмәт күрсәткән ике та­биб өчен, әлбәттә, бу ял бик кирәк. Белеме буенча теш табибе булган Валентинага көтмәгәндә терапевт, аннары хирург, аннары гинеко­лог роленә керергә туры килә… Төп диагностика коралы – куллар, ә төп күнекмә – салкын канлылык.

Бервакыт төнлә комбайн астына эләккән ир‑атны алып киләләр. Баш тиресе тулысынча салдырыл­ган диярлек, кан елга булып ага. Пациентны Яр Чаллыга җибәрү аны бакыйлыкка озату дигән сүз. Бу көнгә кадәр Валентина үзен яралар тегә белмим, дип уйлый. Белә икән. Ир исән кала. Гомумән, Фатыйх Хәйбуллин Валентинага ышанып тапшырганнарның бары­сы да исән кала.

Геннадий Сумароков, 1 нче музыка мәктәбе укытучысы, 3 нче Балалар музыка мәктәбе директоры.

– Ул чорның иң яраткан җыры – «Ах, ты зимушка-зима». Казан музыка училищесын тәмамла­гач, 1965 елда мин Мәдәният министрлыгы юлламасы белән Түбән Камага килдем. Башта Соболеково авылында яшәдем. Эшкә 1 нче музыка мәктәбендә баян дәресләре укытырга биш ай җәяү йөрдем. Аннары Камадан ком-чуерташ катнашмасы ташый торган шоферлар белән дуслаштым, барасы юлның яртысын шулар белән үтә идем. Шәһәрдә фатир биргәч, күпкә җиңелрәк булды. Әмма эш күп иде. Ул елларда һәр шәһәр бәйрәмендә халык уен ко­ралларында уйнаучылар программаның иң төп номерларыннан саналды. Мин аккомпаниатор да булып эшләдем. «Түбән Кама Шин»га да бардым. Җыю цехында хор оештырганнар иде, төшке аш вакытында без «Подмосковные вечера», «Сормовская лирическая», «Уральская рябинушка» җырларына репетиция ясыйбыз… Аннары мине 3 нче музыка мәктәбе дирек­торы итеп сайладылар. Ул торак йортның берничә фатирында урнашкан иде. Бүлмәләр арасындагы кайбер диварларны сүтүгә ирештем – шулай итеп актлар залы барлыкка килде. Хәзер боларның барысын да искә алу үзе бер кызык. Миңа 83 яшь, хәзер уйнамыйм инде. Әмма укучыларым уйный. Шуларның унысы профессиональ укытучы булды.

МАТУР ЯШЬЛЕК

Ул чорларның иң зур бәласе криминаль абортлар була. Әйләнә-тирәдә гел яшьләр, ә контрацепция турында сөйләшүләр юк дәрәҗә­сендә, бала табар урын да юк дияргә мөмкин. Бервакыт шун­дый аборттан соң авырайган ха­тын‑кызны алып киләләр. Аның бөерләре эшләми башлаган, хәле авыр. Чаллыдан килгән акушер хатын пациентны коткарып ка­лып булмаячак, дип белдерә. Ва­лентина Фатыйх Хәйбуллинның Казанга, диализ ясарга мөмкин булган тимер юл хастаханәсенә шылтыратуын үтенә. Казанда ап­парат ватылган, дип хәбәр итәләр, тик Мәскәү белән элемтәгә кер­тергә ышандыралар. Валентинаның гаҗәпләнүенә каршы, Афанас хас­таханәсенә, чыннан да, Мәскәүдән шалтыратып, пациентканы Казанга озатырга тәкъдим итәләр, ә аннан башкалага алып китәр өчен само­лет җибәрәчәкләр икән. Валентина авыру хатынны озата бара. Мәс-кәүдән самолет килеп, аны алып та китә. Хатын исән кала һәм соң­рак өч тапкыр әни дә була әле.

Бераздан шәһәргә табиблар – искиткеч, талантлы, намуслы бел­гечләр килә башлый. Медицина хезмәте үсә. 1966 елда Валенти­на Шишонина үзен тулысынча төп белгечлегенә багышлау мөм­кинлеге ала. Стоматология сыр­хауханәсе мөдире вазыйфасын калдырып, ул хәзер дә теш табибы булып эшли. Улы – Түбән Кама үзәк район хастаханәсенең гинекология бүлеге мөдире. Оныгы Ижевскида табиблыкка укый…

«ХИМИЯ» ТАҢЫ АТА

«За ночь ровно на этаж

Подрастает город наш,

Раньше всех к нам приходит рассвет.

Снятся людям иногда,

Голубые города,

У которых названия нет».

60 нчы елларда бу җыр Түбән Камада бик еш яңгырый. Тормыш җайга салына бара, күпкатлы йорт­лар, балалар бакчалары, мәктәпләр, хастаханәләр төзелә. Яңа шәһәргә кешеләр килә дә килә. Анда яшәү­челәр өчен эшли алмастай нәрсәләр булмый. «Түбән Кама Нефтехим» турбиналары күккә ыргыла, «Түбән Кама Шин» заводының мәйдан­нары киңәя. Николай Лемаевның үҗәтлеге нәтиҗәсендә күп нәрсә тормышка ашырыла. Ул Мәскәүдә­ге бу тармак җитәкчелеге белән уртак тел табып, теге яки бу карар­ларның кирәклегенә ышандыра белә. Әйтүләренчә, нәкъ менә ул, КПССның Татарстан өлкә коми­теты беренче секретаре Фикрәт Табиев ярдәме белән, иң башта ук «Түбән Кама Нефтехим» проек­тының зарурилыгын яклап чыга, һәм ил өчен бу предприятиенең кирәклек дәрәҗәсе автомобиль төзелеше яки энергетика предп­риятиеләреннән бер дә ким бул­маганлыгын исбатлый. Николай Лемаев өчен кечкенә мәсьәләләр булмый. «Түбән Кама Нефтехим» өчен Мәдәният йорты салынырга тиеш түгеллеген ачыклагач, ул тө­зелешне барыбер килештерүгә ирешә – Техниклар йорты дигән булып…

ҮТКӘННӘР – БҮГЕНГЕДӘ

Үткәннәргә борылып караган­да һәм тирә‑юньгә күз салганда, геройларыбыз үз-үзләренә ышан­мый. Бөтенләй тәҗрибәсез килеш, энтузиазм һәм үз Ватаннарына ышаныч белән генә коралланып, чыннан да, алар яшьтәшләре белән шушы искиткеч шәһәрне, киң, яшел проспектларны, куәтле заводларны төзи алдылармы? Әйе, чыннан да, бу – алар эше, менә фо­тографияләрдә төзелешкә, завод­ка, хастаханәгә, мәктәпкә баралар. Һай вакыт ничек тиз үтеп киткән! Бу урын белән беренче очрашудан соң узган еллар аны бүгенге хәлгә китерү өчен сарыф ителгән. Алар үзләре моңа үкенмиме? Юк, үкен­миләр. Ул чакта сайлау мөмкинлеге булса, алар янә шул ук юлны – ярат­кан Түбән Кама каласында яшәүне һәм аны төзүне сайлар иде.

Галина Исмәгыйлова, табиб – акушер-гинеколог.

– Гамир Гарифович белән без Төзүчеләр бистәсенә 1964 елның июнендә килдек. Эссе вакыт. Хастаханә барагыннан каршыбызга шәфкать туташы йөгереп чыкты. Хирург Фатыйх Миңле­баевич чыгып киткән, ә шуннан соң сукыр эчәге ялкынсынган авыруны алып килгәннәр икән. Гамир Гарифович кичекмәстән операция ясарга тиеш иде… Ул кереп китте, ә мин әйберләр белән юл уртасында калдым. «Кайда соң без?»… Әмма ничек кенә булса да табиб хастаханә янында яшәргә тиеш дип уйлый идек. Табибларның ул буыны акча турында уйламады да. Соңрак, безгә ике бүлмәле фатир биргәч: «Менә сиңа мә! Без монда нәрсә эшләрбез икән?!», – дип, анда әрле‑бирле йөрдек тә әле.

Гамир Исмәгыйлев алга таба шәһәрнең баш хирургына әйләнә, 3 нче шәһәр хастаханәсенә нигез сала һәм аның баш табибы була. Түбән Камада медицина үсешенә зур өлеш керткән шәхес. Хәзер – Россиянең һәм Татарстан Республикасының атказанган табибы. Хатыны, акушер-гинеколог Галина Ивановна хатын-кызлар консультациясен ачу, 1 нче бала тудыру йортын төзү, 2 нче һәм 3 нче шәһәр хастаханәләрендә гинекология бүлекләрен булдыру эшендә башлап йөри.

"Татарстан" журналы, 2019